تقریبا در یکصد متری شرق میدان اصلی مشکین شهر دره ای وجود دارد که بجهت انبوه درختان کهن معروف بباغ نوروز میباشد. این دره که آب مختصری در آن جریان دارد به رودخانه خیاو میریزد – در ارتفاع شرقی این دره قلعه ای پابرجاست که از سه طرف با شیب بسیار تندی به رودخانه خیاو منتهی میشود و در کمرکش ارتفاع غربی دره یا باغ نوروز سنگ بسیار بزرگی است که ریشه‌های را تا اعماق زیادی در زمین فرو برده است . بر سینه سنگ که خارا مینماید و درست به قلعه رفیع ارتفاع مشرقی مینگرد خطوط پهلوی ساسانی نقش شده است.
اولین بار که در تابستان سال 1345 بهمراه آقای رهنمون موفق بکشف این سنگ نبشته گردیدیم این تصور در من قوت داشت که حتما ارتباطی بین این نبشته و قلعه مقابل آن بایستی موجود باشد .افراد محلی که نوشته محکوک را بر روی سنگ سخت و عبوس کنار رودخانه مشاهده کرده بودند در طلب گنج شبها و روزهائی را دزدانه در زیر و بالای سنگ کاوش کرده بودند، اینان معتقد بودند که بایستی حتما در این محل گنجی وجود داشته باشد و نقل قول میکردند از صاحب نسخه ای که گفته بود : نبشته میگوید : ((من بگنج مینگرم و گنج بمن)).
و کوشش ما بیشتر در یافتن ارتباط بین این نبشته و قلعه مقابل آن بود و بنابراین اولین قدم حفاری دقیق در پای سنگ و آزاد ساختن آن از خزه و رطوبت بود و بهمین منظور با عده ای از کارگران محلی و وسائل فنی طی چند روز از سنگ مزبور خزه برداری گردید و سپس محل نبشته‌ها با پودر گچ پر گردید و تعدادی عکسهای مختلف از آن برداشته شد. خوشبختانه این عکسها در تهران بدوستان و اشخاصی که در این رشته کار کرده‌اند ارائه شد که هر کدام بسهم خود کوششی در خواندن آن بعمل آورده‌اند. از جمله آقای دکتر ((گردگروپ)) عضو موسسه باستانشناسی آلمانی در ایران بود که بمحض اطلاع با پشتکار و علاقه فراوانی بگشایش رمز این خط پرداخت و حتی در تابستان سال جاری سفری نیز بمحل رفته و از نزدیک نیز مطالعاتی بعمل آورد و بالاخره آن را خواند و حقا کوشش ایشان قابل تحسین است همانطور که ایشان در نامه خود اشاره کرده است خط پهلوی ساسانی بجهت اینکه برای اولین بار در آذربایجان کشف شده یکی از جهت مکانی بسیار معتبر است و دیگر از جهت زمانی. چه این کتیبه مربوط بزمان سلطنت شاپور دوم شاهنشاه ساسانی است و اما قلعه مقابل این سنگ نبشته : بنائی است از خشت و گل و آجر که بر شالوده سنگی استوار شده است. این بنا فعلا سه برج دارد و سه دیواره و در محل دیواره چهارم و برج چهارم بنای بهداری جدید مشگین شهر ساخته شده است.قلعه بشکل مستطیل و بتقریب 230 متر طول و 110 متر عرض دارد – در سه قسمت غرب – شمال- جنوب آن تاسیساتی حجره مانند، اسطبل و آخورهای متعدد وجود دارد. قلعه مشرف بر دره رود خیاو و روی بلندی بنا گردیده است، تقریبا از بالای برجها و دیواره‌ها تمام اطراف زیر نظر گرفته میشود.پایه‌های این بنا تماما از قلوه سنگ ساخته شده و محتمل است بنای اسلامی بر بقایای قلعه استوار و ساخته شده باشد و با مراجعه بمتن کتیبه احتمالا منظور ((نرسه‌هرمزد)) شهردار محلی آنجا که صحبت از قلعه ای میکند ، اشاره ای قوی به نزدیک دارد نزدیکترین قلعه به این سنگ نبشته همین قلعه عظیم است با فاصله ای در حدود 70 تا 80 متر.این قلعه در دوره‌های پس از ساسانی مورد استفاده قرار گرفته و بنظر میرسد چندین بار تعمیر و تکمیل شده است. در حال حاضر دارای حجره‌ها و اطاقهای متعددی است و علاوه بر آن دارای آخورها و اسطبلهای فراوانی است و بیشتر به یک قلعه جنگی میماند. آنچه که مسلم است حوادث گوناگونی را بخود دیده است.آقای غلامحسین ساعدی در کتاب ((خیاو)) از یادداشتهای شیخ‌عبدوالغفور که وقایع نگار عباس‌میرزا بوده و حوادث روزانه را یادداشت می‌کرده چنین می گوید :
((اما پس از چند روز توقف در اردبیل و تحریر وقایع در یوم 13 شعبان‌المعظم سنه 1218 قمری به شهر خیو که از مراکز تجمع عباس‌میرزا بود از راههای صعب‌العبور سبلان گذشته وارد شدیم. این شهر از اردبیل کوچکتر و وفور آب و انهار جاریه بساطین و باغات بحد اعلا بود. بلافاصله در دارالحکومه این شهر اطراق کردیم، و حاکم این شهر شخصی بنام سید شمس‌الدین علیشاهی بود که مردی معمم و محاسن طویل و سفیدی داشته و اندام قوی و تنومند داشت. دارالحکومه مشرف بر بالای تپه بود که از بالای آن شهر دیده میشد و دره بزرگی نیز در کنارش قرار داشت، میرزا کوکب خان مستوفی میگفت : اصل این قلعه یادگار نادرشاه مرحوم است که از این شهر برای تاجگذاری به صحرای مغان می‌رفت و برای اطراق در آن زمان ایجاد کرده بودند.))
چون این قلعه که ظاهر آن از دوره اسلامی است به ثبت آثار تاریخی خواهد رسید، ممکن است در آینده ضمن حفریاتی در آن موفق به باز یافتن آثار دوره ساسانی گردید .
و اینک توجه خوانندگان گرامی را بآنچه آقای دکتر گردگروپ در این باره نوشته است جلب میکنیم :
آقای کامبخش فرد در شماره 50 مجله هنرومردم صفحه شش قطعه عکسی از کتیبه ساسانی که کشف نموده‌اند بچاپ رسانده است.
این کتیبه مکشوفه به تاریخ بیست و هفتمین سال سلطنت شاپور دوم نوشته شده است.
آقای کامبخش فرد در حق بنده بسیار لطف کردند و سه تا عکس بزرگ از این کتیبه را نیز بمن دادند و جای دقیق کتیبه را بمن نشان دادند. در مسافرتیکه من با هیئت موسسه باستان شناسی آلمان در تابستان 1346 بآذربایجان کردم توانستم این کتیبه را از نزدیک ببینم و بخوانم.
محل و بزرگی کتیبه : این کتیبه در جنوب مشگین شهر (خیاو) نزدیک یک قلعه اسلامی در روی یک سنگ بزرگ نوشته شده است. در این کتیبه ذکر شده است که یک قلعه ساسانی نزدیک آنجا دارد که هنوز جایش معلوم نیست شاید در حفاریهای آینده کشف بشود. این کتیبه دارای دو ردیف نوشته است که یکی 15 سطر و دیگری شش سطر است در طرف راست این نوشته‌ها علامت مخصوص خانوادگی نقاشی شده است.
حروف این کتیبه بعلت خرابی بسختی خوانده میشود. مضمون این کتیبه از سه قسمت تشکیل شده است.
1 – از سطر اول تا سطر سوم تاریخ است این کتیبه به تاریخ ماه هفتم و بیست و هفتمین سال سلطنت شاپوردوم نوشته شده است یعنی 267 سال پیش از هجرت میباشد.
این کتیبه بعد از آن دو کتیبه تخت جمشید که در دومین سال و هیجدهمین سال سلطنت شاپور دوم است نوشته شده.
2 – از سطر 9-3 کتیبه از شخصی به نام نارسه هرمزد یاد شده که شش سال برای ساختن آن قلعه کار کرده است ولی از سمت خود در آن بیان نکرده به احتمال میتوان گفت که شاید شهردار بوده و اسم آن قلعه در این کتیبه نوشته شده ولی بعلت خرابی خوانده نمیشود.
3 – از سطر 21-9 اندرزی است و نارسه‌هرمزد در آن متذکر میشود که شهر یاران و بزرگان این اندز را بخوانند و جوانمردانه نظر خود را ابراز دارند که اگر آن قلعه مورد پسند آنها قرار بگیرد به او آفرین بگویند در غیر اینصورت یک قلعه بهتری بسازند.
این کتیبه به علت مکان و زمانش اهمیت دارد . از لحاظ مکان چون در آذربایجان پیدا شده و پیش از آن کتیبه ساسانی در آذربایجان پیدا نشده است.
و از لحاظ زمان چون در زمان سلطنت شاپوردوم نوشته شده و در آن زمان تمدن و فرهنگ ساسانی تغییر یافته است در این کتیبه یک سبک نقاشی بخصوصی دیده میشود این کتیبه از کتیبه‌های پیش خشنتر است.
در کتیبه‌های قبلی که به پادشاهان 27 لقب نوشته بودند در این کتیبه فقط به 5 لقب خلاصه شده است.
ایرادی که در این کتیبه بچشم میخورد این است که دو ردیف نوشته آنرا میتوانستند از قسمت بالاتر شروع بکنند و در یک ردیف آنرا تمام میکردند که کمتر جا میگرفت.
مضمون و محتویات کتیبه : جمله آخری کتیبه زیاد مناسب نیست و آن دو علت دارد.
1 – شاید به علت دوری از مرکز حکومت ساسانی باشد.
2 – در زمان سلطنت شاپوردوم سبک تمدن و فرهنگ تغییر کرده است که تمدن خوبی مثل سابق نداشتند.
نوشته ی کتیبه شاپور دوم شاهنشاه ساسانی :
1 – بیرح متری قدم شنت 1 – ماه مهر در سال
2 – 27 شحپو حلی ملکان 2 – 27 شاپور شاهان
3 – ملکا زی حو (ل)مزد(کن) ات 3 – شاه پسر هرمزد که
4 – لی نر سحی حو لمزدی لی 4 – من نرسه هرمزد
5 – گوپت 1(یک) زنه دزی زی پلحت 5 – گفتم که این قلعه فرهید
6 – دحو حلی (0) زی پلکندی اپم 6 – دحو حلی زی ساختم و من
7 – پون شم زی یزدان یدعتن (و) 7 – نام خدا و شاهنشاه را
8 – ملکان ملکا پون 6 شنت 8 – دانستم و قلعه را در شش سال
9 – پون پلچا می کرتی کعن 9 – آماده کردم ببین
10 – شتلتا لی لبا از اتی گبرا 10 – شهریار بزرگ مرد آزاده
11 – منو لچدر حوه لاتی بوات پون 11 – که پس از من باشد راد مرد
12 – زنه دزی پسندات ادین 12 – اگر این قلعه را بپسندد
13 – نوم (000) چه (00) ل (000) دین 13 – (000 )
14 – من (000) ل (و) بان اپلینی 14 – بروح او آفرین
15 – (000 ) لون 15 – ردیف (دوم نوشته را ببینید)
16 – ایو عبیدون 16 – بفرستد
17 – منو لا پسندات 17 – اگر نپسندد
18 – ادین دزی ایو 18 – یک قلعه
19 – ابید ونای منومن 19 – بسازد که از
20 – (زن) ه شپیر 20 – این بهتر
21 – حو ه ت 21 – باشد
