تقريبا در يكصد متري شرق ميدان اصلي مشكين شهر دره اي وجود دارد كه بجهت انبوه درختان كهن معروف بباغ نوروز ميباشد. اين دره كه آب مختصري در آن جريان دارد به رودخانه خياو ميريزد – در ارتفاع شرقي اين دره قلعه اي پابرجاست كه از سه طرف با شيب بسيار تندي به رودخانه خياو منتهي ميشود و در كمركش ارتفاع غربي دره يا باغ نوروز سنگ بسيار بزرگي است كه ريشه‌هاي را تا اعماق زيادي در زمين فرو برده است . بر سينه سنگ كه خارا مينمايد و درست به قلعه رفيع ارتفاع مشرقي مينگرد خطوط پهلوي ساساني نقش شده است.
اولين بار كه در تابستان سال 1345 بهمراه آقاي رهنمون موفق بكشف اين سنگ نبشته گرديديم اين تصور در من قوت داشت كه حتما ارتباطي بين اين نبشته و قلعه مقابل آن بايستي موجود باشد .افراد محلي كه نوشته محكوك را بر روي سنگ سخت و عبوس كنار رودخانه مشاهده كرده بودند در طلب گنج شبها و روزهائي را دزدانه در زير و بالاي سنگ كاوش كرده بودند، اينان معتقد بودند كه بايستي حتما در اين محل گنجي وجود داشته باشد و نقل قول ميكردند از صاحب نسخه اي كه گفته بود : نبشته ميگويد : ((من بگنج مينگرم و گنج بمن)).
و كوشش ما بيشتر در يافتن ارتباط بين اين نبشته و قلعه مقابل آن بود و بنابراين اولين قدم حفاري دقيق در پاي سنگ و آزاد ساختن آن از خزه و رطوبت بود و بهمين منظور با عده اي از كارگران محلي و وسائل فني طي چند روز از سنگ مزبور خزه برداري گرديد و سپس محل نبشته‌ها با پودر گچ پر گرديد و تعدادي عكسهاي مختلف از آن برداشته شد. خوشبختانه اين عكسها در تهران بدوستان و اشخاصي كه در اين رشته كار كرده‌اند ارائه شد كه هر كدام بسهم خود كوششي در خواندن آن بعمل آورده‌اند. از جمله آقاي دكتر ((گردگروپ)) عضو موسسه باستانشناسي آلماني در ايران بود كه بمحض اطلاع با پشتكار و علاقه فراواني بگشايش رمز اين خط پرداخت و حتي در تابستان سال جاري سفري نيز بمحل رفته و از نزديك نيز مطالعاتي بعمل آورد و بالاخره آن را خواند و حقا كوشش ايشان قابل تحسين است همانطور كه ايشان در نامه خود اشاره كرده است خط پهلوي ساساني بجهت اينكه براي اولين بار در آذربايجان كشف شده يكي از جهت مكاني بسيار معتبر است و ديگر از جهت زماني. چه اين كتيبه مربوط بزمان سلطنت شاپور دوم شاهنشاه ساساني است و اما قلعه مقابل اين سنگ نبشته : بنائي است از خشت و گل و آجر كه بر شالوده سنگي استوار شده است. اين بنا فعلا سه برج دارد و سه ديواره و در محل ديواره چهارم و برج چهارم بناي بهداري جديد مشگين شهر ساخته شده است.قلعه بشكل مستطيل و بتقريب 230 متر طول و 110 متر عرض دارد – در سه قسمت غرب – شمال- جنوب آن تاسيساتي حجره مانند، اسطبل و آخورهاي متعدد وجود دارد. قلعه مشرف بر دره رود خياو و روي بلندي بنا گرديده است، تقريبا از بالاي برجها و ديواره‌ها تمام اطراف زير نظر گرفته ميشود.پايه‌هاي اين بنا تماما از قلوه سنگ ساخته شده و محتمل است بناي اسلامي بر بقاياي قلعه استوار و ساخته شده باشد و با مراجعه بمتن كتيبه احتمالا منظور ((نرسه‌هرمزد)) شهردار محلي آنجا كه صحبت از قلعه اي ميكند ، اشاره اي قوي به نزديك دارد نزديكترين قلعه به اين سنگ نبشته همين قلعه عظيم است با فاصله اي در حدود 70 تا 80 متر.اين قلعه در دوره‌هاي پس از ساساني مورد استفاده قرار گرفته و بنظر ميرسد چندين بار تعمير و تكميل شده است. در حال حاضر داراي حجره‌ها و اطاقهاي متعددي است و علاوه بر آن داراي آخورها و اسطبلهاي فراواني است و بيشتر به يك قلعه جنگي ميماند. آنچه كه مسلم است حوادث گوناگوني را بخود ديده است.آقاي غلامحسين ساعدي در كتاب ((خياو)) از يادداشتهاي شيخ‌عبدوالغفور كه وقايع نگار عباس‌ميرزا بوده و حوادث روزانه را يادداشت مي‌كرده چنين مي گويد :
((اما پس از چند روز توقف در اردبيل و تحرير وقايع در يوم 13 شعبان‌المعظم سنه 1218 قمري به شهر خيو كه از مراكز تجمع عباس‌ميرزا بود از راههاي صعب‌العبور سبلان گذشته وارد شديم. اين شهر از اردبيل كوچكتر و وفور آب و انهار جاريه بساطين و باغات بحد اعلا بود. بلافاصله در دارالحكومه اين شهر اطراق كرديم، و حاكم اين شهر شخصي بنام سيد شمس‌الدين عليشاهي بود كه مردي معمم و محاسن طويل و سفيدي داشته و اندام قوي و تنومند داشت. دارالحكومه مشرف بر بالاي تپه بود كه از بالاي آن شهر ديده ميشد و دره بزرگي نيز در كنارش قرار داشت، ميرزا كوكب خان مستوفي ميگفت : اصل اين قلعه يادگار نادرشاه مرحوم است كه از اين شهر براي تاجگذاري به صحراي مغان مي‌رفت و براي اطراق در آن زمان ايجاد كرده بودند.))
چون اين قلعه كه ظاهر آن از دوره اسلامي است به ثبت آثار تاريخي خواهد رسيد، ممكن است در آينده ضمن حفرياتي در آن موفق به باز يافتن آثار دوره ساساني گرديد .
و اينك توجه خوانندگان گرامي را بآنچه آقاي دكتر گردگروپ در اين باره نوشته است جلب ميكنيم :
آقاي كامبخش فرد در شماره 50 مجله هنرومردم صفحه شش قطعه عكسي از كتيبه ساساني كه كشف نموده‌اند بچاپ رسانده است.
اين كتيبه مكشوفه به تاريخ بيست و هفتمين سال سلطنت شاپور دوم نوشته شده است.
آقاي كامبخش فرد در حق بنده بسيار لطف كردند و سه تا عكس بزرگ از اين كتيبه را نيز بمن دادند و جاي دقيق كتيبه را بمن نشان دادند. در مسافرتيكه من با هيئت موسسه باستان شناسي آلمان در تابستان 1346 بآذربايجان كردم توانستم اين كتيبه را از نزديك ببينم و بخوانم.
محل و بزرگي كتيبه : اين كتيبه در جنوب مشگين شهر (خياو) نزديك يك قلعه اسلامي در روي يك سنگ بزرگ نوشته شده است. در اين كتيبه ذكر شده است كه يك قلعه ساساني نزديك آنجا دارد كه هنوز جايش معلوم نيست شايد در حفاريهاي آينده كشف بشود. اين كتيبه داراي دو رديف نوشته است كه يكي 15 سطر و ديگري شش سطر است در طرف راست اين نوشته‌ها علامت مخصوص خانوادگي نقاشي شده است.
حروف اين كتيبه بعلت خرابي بسختي خوانده ميشود. مضمون اين كتيبه از سه قسمت تشكيل شده است.
1 – از سطر اول تا سطر سوم تاريخ است اين كتيبه به تاريخ ماه هفتم و بيست و هفتمين سال سلطنت شاپوردوم نوشته شده است يعني 267 سال پيش از هجرت ميباشد.
اين كتيبه بعد از آن دو كتيبه تخت جمشيد كه در دومين سال و هيجدهمين سال سلطنت شاپور دوم است نوشته شده.
2 – از سطر 9-3 كتيبه از شخصي به نام نارسه هرمزد ياد شده كه شش سال براي ساختن آن قلعه كار كرده است ولي از سمت خود در آن بيان نكرده به احتمال ميتوان گفت كه شايد شهردار بوده و اسم آن قلعه در اين كتيبه نوشته شده ولي بعلت خرابي خوانده نميشود.
3 – از سطر 21-9 اندرزي است و نارسه‌هرمزد در آن متذكر ميشود كه شهر ياران و بزرگان اين اندز را بخوانند و جوانمردانه نظر خود را ابراز دارند كه اگر آن قلعه مورد پسند آنها قرار بگيرد به او آفرين بگويند در غير اينصورت يك قلعه بهتري بسازند.
اين كتيبه به علت مكان و زمانش اهميت دارد . از لحاظ مكان چون در آذربايجان پيدا شده و پيش از آن كتيبه ساساني در آذربايجان پيدا نشده است.
و از لحاظ زمان چون در زمان سلطنت شاپوردوم نوشته شده و در آن زمان تمدن و فرهنگ ساساني تغيير يافته است در اين كتيبه يك سبك نقاشي بخصوصي ديده ميشود اين كتيبه از كتيبه‌هاي پيش خشنتر است.
در كتيبه‌هاي قبلي كه به پادشاهان 27 لقب نوشته بودند در اين كتيبه فقط به 5 لقب خلاصه شده است.
ايرادي كه در اين كتيبه بچشم ميخورد اين است كه دو رديف نوشته آنرا ميتوانستند از قسمت بالاتر شروع بكنند و در يك رديف آنرا تمام ميكردند كه كمتر جا ميگرفت.
مضمون و محتويات كتيبه : جمله آخري كتيبه زياد مناسب نيست و آن دو علت دارد.
1 – شايد به علت دوري از مركز حكومت ساساني باشد.
2 – در زمان سلطنت شاپوردوم سبك تمدن و فرهنگ تغيير كرده است كه تمدن خوبي مثل سابق نداشتند.
نوشته ی كتيبه شاپور دوم شاهنشاه ساسانی :
1 – بيرح متري قدم شنت 1 – ماه مهر در سال
2 – 27 شحپو حلي ملكان 2 – 27 شاپور شاهان
3 – ملكا زي حو (ل)مزد(كن) ات 3 – شاه پسر هرمزد كه
4 – لي نر سحي حو لمزدي لي 4 – من نرسه هرمزد
5 – گوپت 1(يك) زنه دزي زي پلحت 5 – گفتم كه اين قلعه فرهيد
6 – دحو حلي (0) زي پلكندي اپم 6 – دحو حلي زي ساختم و من
7 – پون شم زي يزدان يدعتن (و) 7 – نام خدا و شاهنشاه را
8 – ملكان ملكا پون 6 شنت 8 – دانستم و قلعه را در شش سال
9 – پون پلچا مي كرتي كعن 9 – آماده كردم ببين
10 – شتلتا لي لبا از اتي گبرا 10 – شهريار بزرگ مرد آزاده
11 – منو لچدر حوه لاتي بوات پون 11 – كه پس از من باشد راد مرد
12 – زنه دزي پسندات ادين 12 – اگر اين قلعه را بپسندد
13 – نوم (000) چه (00) ل (000) دين 13 – (000 )
14 – من (000) ل (و) بان اپليني 14 – بروح او آفرين
15 – (000 ) لون 15 – رديف (دوم نوشته را ببينيد)
16 – ايو عبيدون 16 – بفرستد
17 – منو لا پسندات 17 – اگر نپسندد
18 – ادين دزي ايو 18 – يك قلعه
19 – ابيد وناي منومن 19 – بسازد كه از
20 – (زن) ه شپير 20 – اين بهتر
21 – حو ه ت 21 – باشد
